Bugün öğrendim ki: Birine zaten keyif aldığı bir şeyi yapması için para ödemenin, aslında o kişinin bundan daha az keyif almasına yol açabileceği bulgusuna ulaşıldı. Bu bulguya aşırı gerekçelendirme etkisi (ya da motivasyon paradoksu) adı veriliyor.

---

Aşırı gerekçelendirme etkisi, zevk aldığımız bir şey için dışsal bir ödül teklif edildiğinde, o eylemi gerçekleştirme içsel motivasyonumuzun azalmasıdır. Örneğin, voleybol oynamaktan zevk alıyorsak, bu etkiye göre bunu yapmak için para teklif edildiğinde oynama motivasyonumuz azalır.

Aşırı gerekçelendirme etkisi neden oluşur? Bu soruyu cevaplayacak ve bu alandaki araştırmalardan öğrendiklerimizi paylaşacağız. Bu, bize zevk veren bir aktivite için ödül teklif edildiğinde neden daha düşük motivasyon seviyeleri yaşayabileceğimizi anlamamıza yardımcı olabilir.

Aşırı Gerekçelendirme Etkisi Kuramları

Araştırmacılar, insanların zaten içsel olarak ödüllendirici buldukları eylemler için dışsal motivasyon (para ve ödüller gibi) verildiğinde, gelecekte bu aktiviteleri takip etme konusunda içsel olarak daha az motive olduklarını bulmuşlardır. Ama neden bir ödül içsel motivasyonumuzu azaltır?

Bir teori, insanların aktivitenin keyfinden ziyade dışsal ödüllere daha fazla dikkat etme eğiliminde olduklarıdır. Sonuç olarak, aktiviteye katılımlarının içsel takdirlerinden değil, dışsal ödülün bir sonucu olduğunu düşünürler.

Başka bir olası açıklama, insanların bazen dışsal takviyeyi zorlayıcı bir güç olarak görmeleridir. İnsanlar davranışı sergilemeye "rüşvet verilmiş" gibi hissettikleri için, bunu yalnızca bu dışsal takviye için yaptıklarını varsayarlar.

Bilişsel değerlendirme teorisi (CET), aşırı gerekçelendirme etkisini açıklayabilecek ek bir seçenektir. CET, dışsal motivasyonun, içsel motivasyonun gerekli bileşenlerinden biri olan bir kişinin özerkliğini azalttığını öne sürmektedir.

İlk Aşırı Gerekçelendirme Etkisi Deneyleri

Rochester Üniversitesi'nde psikoloji profesörü olan Edward Deci, 1970'lerde üç deney dizisiyle aşırı gerekçelendirme etkisini ilk kez göstermiştir. Her deneyde üniversite öğrencileri yer almıştır.

Birinci Deney

İlk deney setinde, giriş psikolojisi dersinde 24 öğrenci, 1 inçlik küplerden oluşan bir bulmacayı üzerinde çalıştı. Her öğrenciden, bu küplerle 13 dakika içinde bir kağıda çizilen belirli konfigürasyonları çoğaltması istendi. Çalışmanın amacının problem çözme kavramlarını araştırmak olduğu söylendi.

İlk seansta, çoğaltabildikleri konfigürasyonlar için hiçbir ödül verilmedi. İkinci seansta, grubun yarısına, tahsis edilen süre içinde konfigürasyonu çoğaltabilirlerse 1 dolar ödeneceği söylendi, diğer yarısına ise böyle bir ödül sözü verilmedi. Üçüncü seansta tamamlanan konfigürasyonlar için hiçbir gruba ödül verilmedi.

Araştırmacı, her seansta sekiz dakika boyunca odadan ayrıldı ve öğrencilere istediklerini yapabileceklerini söyledi. Her iki grup da ilk seansta benzer süreler boyunca bulmacalar üzerinde çalışmaya devam etti. İkinci seansta, ödül alan grup üzerinde daha uzun süre çalıştı, ancak çalışma süreleri üçüncü seansta da azaldı, bu da kontrol grubunda olmadı.

Deci, bu sonuca dayanarak, dışsal ödüllerin sunulduktan ve daha sonra kaldırıldıktan sonra, deneklerin içsel motivasyonlarında bir azalma yaşadığı sonucuna vardı. Bununla birlikte, denek havuzu çok küçük olduğu için bu etkiyi doğrulamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç duyuldu.

İkinci Deney

Deci'nin ikinci deney seti, laboratuvar ortamı yerine alanda gerçekleştirildi. Bir üniversite gazetesinin başlık yazarı olan sekiz öğrenciyi içeriyordu. Bu çalışmalar, üç döneme ayrılan gazete üretiminin son 10 haftası boyunca gerçekleştirildi. İlk dönem dört hafta, kalan iki dönem ise üçer haftaydı.

Gazetenin Salı sayıları için başlıklar üzerinde çalışan öğrenciler deney grubuydu ve Cuma sayıları için başlıklar üzerinde çalışan öğrenciler kontrol grubuydu. Deney grubuna, deneyin ikinci döneminde başlık başına 0,50 dolar teklif edildi. Bu dönem dışında hiçbir ödeme teklif edilmedi ve kontrol grubuna hiçbir zaman ödeme teklif edilmedi.

Öğrenciler bilmese de, başlıkları yazmaları için geçen süre kaydedildi. Başlıkları tamamlamak için geçen süre, motivasyon seviyelerini belirlemek için kullanıldı.

Kontrol grubunun performansı çalışmanın her döneminden bir sonrakine iyileşirken, deney grubu için aynı durum geçerli değildi. Bu grupta, başlık yazmak için geçen süre ikinci dönemde biraz iyileşmeden önce üçüncü dönemde azaldı.

Üçüncü Deney

Deci'nin aşırı gerekçelendirme etkisi deneylerinin üçüncü seti, ilk sete benzer şekilde kuruldu. Giriş psikolojisi dersinden 24 denek, yarısı deney grubunda ve diğer yarısı kontrol grubundaydı.

Bu sefer deney grubuna para ödülü verilmek yerine, deneyin ikinci seansında sözel takviyeler verildi. Bu takviyeler çabalarıyla ilgili olumlu geri bildirimler sağladı ve öğrenci bulmacayı başarıyla çözerse çözmese de verildi.

Bu deney setinde, sekiz dakikalık serbest seçim süresi boyunca bulmacayı çözmek için harcanan süre, deney grubu için oldukça sabit kaldı ve ikinci seansta biraz arttı. Bununla birlikte, kontrol grubunun harcadığı süre, deneydeki her seansta azalmaya devam etti.

Deci bu sonuçları, sözel takviye ve olumlu geri bildirimlerin içsel motivasyonu artırdığını, paranın ise artırmadığını öne sürmek için yorumladı. Ek olarak, mali ödüllerle azalmış motivasyonun daha uzun süreli olduğu görülüyor.

Diğer Aşırı Gerekçelendirme Etkisi Araştırmaları

Mark Lepper tarafından yapılan başka bir tanınmış çalışma, çocuklarda aşırı gerekçelendirme etkisini gözlemlemiştir. Bu durumda, çocuklardan sihirli kalemlerle resim çizmeleri istendi ve bazıları boyama için alacakları çeşitli ödüller arasından seçim yaptı, örneğin "iyi oyuncu" ödülü alma gibi.

Bu deneydeki ödül, dışsal motivasyon görevi gördü. Çizimleri için ödül alacağını kabul edenler, hiçbir ödül alma sözleşmesi yapılmamış ve eğlence için resim çizenlere göre çizimlerine çok daha az ilgi gösterdiler ve daha az çaba harcadılar.

Çocukları içeren başka bir deneyde, çabaları ("Bu ödevi gerçekten çok çalıştın!") için övülenler yetenekleri ("Çok zekisin!") için övülenlere göre başarının doğuştan gelen yetenekten ziyade çabaya bağlı olduğuna inanma eğilimindeydiler. Araştırmacılar, bu tür bir zihniyet geliştiren çocukların engeller karşısında daha çok direnme olasılığının daha yüksek olduğunu ekledi.

Araştırmalar ayrıca, dışsal takviyenin bir şeyi iyi yapmaya bağlı olması durumunda, davranışın aşırı gerekçelendirme etkisinden daha az etkilendiğini de bulmuştur. Örneğin, ders çalışmak için ödüllendirilmek, bir kişinin ders çalışma içsel motivasyonunu muhtemelen azaltmayacaktır.

Aşırı Gerekçelendirme Etkisinin Etkisi

Aşırı gerekçelendirme etkisi, motivasyonlarımız ve davranışlarımız üzerinde ciddi bir etkiye sahip olabilir. Olumsuz bir etki, bir kişinin para veya başka bir tür ödül almaya başladıktan sonra gerçekten keyif aldığı bir aktiviteyi bırakmasıdır.

Deci'ye göre, bilişsel değerlendirme teorisi, insanların ödül olarak para teklif edildikten sonra neden daha az motive olduklarını açıklıyor. Para, insanların "dışsal kısıtlamaların özgürlüğünü", öz-belirleme teorisinde özerklik olarak da bilinen özgürlüğü yaşamasını engeller.