Bugün öğrendim ki: Jevons Paradoksu, bir kaynağın verimliliği arttıkça, o kaynağın genel tüketiminin azalmak yerine arttığını belirten bir ekonomik teoridir
Verimlilik, talebi artırır.
Ekonomide, Jevons paradoksu (bazen Jevons etkisi olarak da adlandırılır), teknolojik gelişmelerin bir kaynağın kullanımını daha verimli hale getirmesi (böylece tek bir uygulama için gereken miktarı azaltması) durumunda meydana gelir; ancak, kaynağı kullanmanın maliyeti düştükçe, talep fiyat esnekliği yüksekse, bu genel talebin artmasına ve toplam kaynak tüketiminin yükselmesine yol açar.[1][2][3][4] Hükümetler, tipik olarak verimlilik artışlarının kaynak tüketimini düşürmesini beklerken, Jevons paradoksuna bağlı olası artışları öngörmemiştir.[5]
1865'te İngiliz ekonomist William Stanley Jevons, kömür kullanımının verimliliğini artıran teknolojik gelişmelerin çok çeşitli endüstrilerde kömür tüketimini artırdığını gözlemlemiştir. Ortak sezginin aksine, teknolojik ilerlemenin yakıt tüketimini azaltmak için güvenilir bir yöntem olmadığını savunmuştur.[6][7]
Gelişmiş enerji verimliliğinden kaynaklanan tüketim geri tepme etkilerini inceleyen modern ekonomistler tarafından konu yeniden ele alınmıştır. Belirli bir kullanım için gereken miktarı azaltmanın yanı sıra, gelişmiş verimlilik, bir kaynağı kullanmanın göreceli maliyetini de düşürerek, talep edilen miktarı artırır. Bu, gelişmiş verimlilikten kaynaklanan kullanım azalmasını (bir dereceye kadar) karşılayabilir. Ayrıca, gelişmiş verimlilik reel gelirleri artırır ve ekonomik büyümeyi hızlandırarak kaynak talebini daha da artırır. Jevons paradoksu, artan talebin etkisi baskın olduğunda ve gelişmiş verimlilik daha hızlı bir kaynak kullanım oranına yol açtığında ortaya çıkar.[7]
Enerji verimliliğindeki geri tepmenin büyüklüğü ve Jevons paradoksunun enerji tasarrufuyla ilgililiği konusunda önemli bir tartışma vardır. Bazıları bu etkiyi reddederken, diğerleri enerji verimliliğini artırarak sürdürülebilirliği hedeflemenin kendi kendini alt etmesine yol açabileceğinden endişe duymaktadır.[5] Bazı çevre ekonomistleri, Jevons paradoksundan kaçınmak için verimlilik kazançlarının, kullanım maliyetini aynı (veya daha yüksek) tutan koruma politikalarıyla birleştirilmesini önermiştir.[8] Kullanım maliyetini artıran koruma politikaları (örneğin, emisyon ticareti veya yeşil vergiler), geri tepme etkisini kontrol etmek için kullanılabilir.[9]
Tarih
[düzenle]
Jevons paradoksu ilk olarak İngiliz ekonomist William Stanley Jevons tarafından 1865 yılında yazdığı Kömür Sorunu adlı kitabında tanımlanmıştır. Jevons, James Watt'ın Watt buhar makinesini tanıttıktan sonra İngiltere'nin kömür tüketiminin hızla arttığını gözlemlemiştir. Bu makine, Thomas Newcomen'ın önceki tasarımına göre kömürle çalışan buhar makinesinin verimliliğini büyük ölçüde artırmıştır. Watt'ın yenilikleri kömürü daha uygun maliyetli bir güç kaynağı haline getirmiş ve buhar makinesinin çok çeşitli endüstrilerde kullanımını artırmıştır. Bu da, herhangi bir belirli uygulama için gereken kömür miktarı azalırken, toplam kömür tüketimini artırmıştır. Jevons, yakıt verimliliğindeki iyileştirmelerin yakıt kullanımını azaltmak yerine artırma eğiliminde olduğunu savunarak şunları yazmıştır: "Yakıtın ekonomik kullanımının azalmış tüketime eşdeğer olduğunu varsaymak, fikirlerin karıştırılmasıdır. Tam tersine, gerçek budur."[6]
O zamanlar Britanya'da birçok kişi kömür rezervlerinin hızla azalmasından endişe duyuyordu, ancak bazı uzmanlar teknolojideki iyileştirmelerin kömür tüketimini azaltacağı görüşündeydi. Jevons, bu görüşün yanlış olduğunu, çünkü verimlilik artışlarının kömür kullanımını artırma eğiliminde olacağını savundu. Dolayısıyla, teknolojideki iyileştirmeler, İngiltere'nin kömür yataklarının tüketilme hızını artırma eğiliminde olacak ve sorunu çözmek için güvenilemezdi.[6][7]
Jevons başlangıçta kömüre odaklansa da, bu kavram o zamandan beri diğer kaynaklara, örneğin su kullanımına genişletilmiştir.[10] Jevons paradoksu, su kıtlığı riskini azaltmak için yapılan bir rezervuarın, artan su bulunabilirliğinin daha fazla gelişmeye ve dolayısıyla daha fazla su tüketimine yol açması nedeniyle, güvenli geliştirme paradoksu olarak adlandırılan rezervuar etkisinde de sosyo-hidrolojide bulunur.[11]
Neden
[düzenle]
Ana madde: Geri tepme etkisi (koruma)
Ekonomistler, otomobilleri daha yakıt verimli olduğunda tüketicilerin daha fazla seyahat etme eğiliminde olduğunu ve bu da yakıt talebinde bir 'geri tepmeye' neden olduğunu gözlemlemiştir.[12] Bir kaynağın (örneğin, yakıt) kullanımındaki verimlilik artışı, bu kaynağın kullanım maliyetinde, ne elde edebileceği açısından ölçüldüğünde (örneğin, seyahat) bir azalmaya neden olur. Genel olarak konuşursak, bir mal veya hizmetin maliyetindeki (veya fiyatındaki) bir azalma, talep edilen miktarı artıracaktır (talep yasası). Seyahat maliyeti düştüğünde, tüketiciler daha fazla seyahat edecek ve yakıt talebini artıracaktır. Bu talep artışı geri tepme etkisi olarak bilinir ve gelişmiş verimlilikten kaynaklanan yakıt kullanımındaki ilk düşüşü telafi etmek için yeterince büyük olabilir veya olmayabilir. Jevons paradoksu, geri tepme etkisinin %100'ün üzerinde, orijinal verimlilik kazançlarını aştığında ortaya çıkar.[7]
Doğrudan geri tepme etkisinin büyüklüğü, malın fiyat esnekliğine bağlıdır.[13] Yakıtın tek girdi olarak kullanıldığı mükemmel rekabetçi bir pazarda, yakıt fiyatı sabit kalırken verimlilik ikiye katlanırsa, seyahatin etkili fiyatı yarıya inecektir (iki kat daha fazla seyahat satın alınabilir). Buna karşılık, satın alınan seyahat miktarı iki katından fazla artarsa (yani talep fiyat esnektir), o zaman yakıt tüketimi artacak ve Jevons paradoksu meydana gelecektir. Talep fiyat esnekliği düşükse, satın alınan seyahat miktarı iki katından az olacak ve yakıt tüketimi azalacaktır. Bununla birlikte, mallar ve hizmetler genellikle birden fazla girdi türü (örneğin, yakıt, işçilik, makine) kullanır ve girdi maliyetinin yanı sıra diğer faktörler de fiyatı etkileyebilir. Bu faktörler geri tepme etkisini azaltma ve Jevons paradoksunun ortaya çıkma olasılığını düşürme eğilimindedir.[7]
Paradoksun ortaya çıkmadığı bir örneğe bakacak olursak, tarım üretkenliğindeki büyük iyileştirmeler (Üçüncü Tarım Devrimi dahil) gıda fiyatlarını düşürmüş ancak gıda talebinde artışa yol açmamıştır. (Gıda talebi esnek değildir.) Bunun yerine, 1900'de Amerikalıların %40'ını oluşturan tarım sektöründeki istihdamın 2024'te %2'nin altına düşmesine yol açmıştır.[14]
Koşullar
[düzenle]
Bir Jevons paradoksunun ortaya çıkması için aşağıdaki koşullar gereklidir:[14]
Verimliliği veya üretkenliği artıran teknolojik değişiklik
Verimlilik/üretkenlik artışı, bu tür mal veya hizmetlerin tüketici fiyatında bir düşüşe yol açmalıdır
Bu fiyat düşüşü, talep edilen miktarda önemli ölçüde artışa yol açmalıdır (talep eğrisi oldukça esnek olmalıdır)
Khazzoom-Brookes varsayımı
[düzenle]
Ana madde: Khazzoom-Brookes varsayımı
1980'lerde ekonomistler Daniel Khazzoom ve Leonard Brookes, toplumun enerji kullanımı için Jevons paradoksunu yeniden ele aldılar. O zamanlar İngiltere Atom Enerjisi Kurumu'nun baş ekonomisti olan Brookes, enerji verimliliğini artırarak enerji tüketimini azaltma girişimlerinin, ekonomi genelinde enerji talebini artıracağını savundu. Khazzoom, Kaliforniya Enerji Komisyonu tarafından belirlenen yerli cihazlar için zorunlu performans standartlarında geri tepme potansiyelinin göz ardı edildiği daha dar noktaya odaklandı.[15][16]
1992'de ekonomist Harry Saunders, enerji verimliliğindeki iyileştirmelerin enerji tüketimini azaltmak yerine artırmak için çalıştığı hipotezine Khazzoom-Brookes varsayımı adını verdi ve bu hipotezin neo-klasik büyüme teorisi (sermaye birikimi, teknolojik ilerleme ve uzun vadeli ekonomik büyümenin ana akım ekonomik teorisi) tarafından geniş çapta desteklendiğini savundu. Saunders, Khazzoom-Brookes varsayımının çok çeşitli varsayımlar altında neo-klasik büyüme modelinde ortaya çıktığını gösterdi.[15][17]
Saunders'a göre, artan enerji verimliliği iki yolla enerji tüketimini artırma eğilimindedir. Birincisi, artan enerji verimliliği enerji kullanımını nispeten daha ucuza getirir ve böylece artan kullanımını teşvik eder (doğrudan geri tepme etkisi). İkincisi, artan enerji verimliliği reel gelirleri artırır ve ekonomi genelinde enerji kullanımını yükselten ekonomik büyümeye yol açar. Mikroekonomik düzeyde (bireysel bir pazara bakıldığında), geri tepme etkisi olsa bile, enerji verimliliğindeki iyileştirmeler genellikle enerji tüketiminde azalmaya yol açar.[18] Yani geri tepme etkisi genellikle %100'den azdır. Bununla birlikte, makroekonomik düzeyde, daha verimli (ve dolayısıyla nispeten daha ucuz) enerji, ekonomi genelinde enerji kullanımını artıran daha hızlı ekonomik büyümeye yol açar. Saunders, hem mikroekonomik hem de makroekonomik etkileri dikkate alarak, enerji verimliliğini artıran teknolojik ilerlemenin genel enerji kullanımını artırma eğiliminde olacağını savundu.[15]
Enerji koruma politikası
[düzenle]
Jevons, yakıt verimliliği kazançlarının yakıt kullanımını artırma eğiliminde olduğunu belirtmiştir. Ancak bu, Jevons paradoksu meydana gelse bile, gelişmiş yakıt verimliliğinin değersiz olduğu anlamına gelmez; daha yüksek yakıt verimliliği, daha büyük üretime ve daha yüksek maddi yaşam kalitesine olanak tanır.[19] Örneğin, daha verimli bir buhar makinesi, Sanayi Devrimi'ne katkıda bulunan malların ve insanların daha ucuz taşınmasına olanak sağlamıştır. Bununla birlikte, Khazzoom-Brookes varsayımı doğruysa, artan yakıt verimliliği, kendi başına fosil yakıtların tükenme hızını azaltmayacaktır.[15]
Khazzoom-Brookes Varsayımının doğru olup olmadığı ve Jevons paradoksunun enerji koruma politikasıyla ilgililiği konusunda önemli bir tartışma vardır. Çoğu hükümet, çevreciler ve STK'lar, bu politikaların kaynak tüketimini düşüreceğini ve çevresel sorunları azaltacağını savunarak verimliliği artıran politikalar izler. Birçok çevre ekonomisti de dahil olmak üzere diğerleri, sürdürülebilirliğe yönelik bu 'verimlilik stratejisinden' şüphe duyar ve verimlilik artışlarının aslında daha yüksek üretim ve tüketime yol açabileceğinden endişe duyar. Kaynak kullanımının düşmesi için verimlilik kazançlarının kaynak kullanımını sınırlayan diğer politikalarla birleştirilmesi gerektiğini savunurlar.[5][17][20] Ancak diğer çevre ekonomistleri, Jevons paradoksunun bazı durumlarda ortaya çıkabileceğini, ancak yaygın uygulanabilirliğine ilişkin ampirik kanıtların sınırlı olduğunu savunmaktadır.[21]
Jevons paradoksu bazen enerji koruma çabalarının boşuna olduğunu, örneğin, petrolün daha verimli kullanımının talebi artıracağını ve zirve petrolünün gelişini veya etkilerini yavaşlatmayacağını savunmak için kullanılır. Bu argüman genellikle çevre politikaları uygulamamak veya yakıt verimliliğini takip etmemek için bir neden olarak sunulur (örneğin, otomobiller daha verimliyse, bu sadece daha fazla sürüşe yol açacaktır).[22][23] Bu argümana karşı birkaç nokta gündeme getirilmiştir. Birincisi, gelişmiş ülkelerde petrol gibi olgun bir pazar bağlamında, doğrudan geri tepme etkisi genellikle küçüktür ve bu nedenle artan yakıt verimliliği, diğer koşullar sabit kaldığında genellikle kaynak kullanımını azaltır.[12][18][24] İkincisi, artan verimliliğin toplam yakıt kullanımını azaltmaması durumunda bile, gelişmiş verimlilikle ilişkili diğer faydalar vardır. Örneğin, artan yakıt verimliliği, ham petrol tükenmesiyle ilişkili küresel ekonomideki fiyat artışlarını, kıtlıkları ve kesintileri azaltabilir.[25] Üçüncüsü, çevre ekonomistleri, verimlilik artışının yakıt kullanım maliyetini aynı veya daha yüksek tutan bir müdahaleyle (örneğin, yakıt vergisi) birleştirilmesi durumunda yakıt kullanımının kesin olarak azalacağını belirtmiştir.[8]
Jevons paradoksu, artan verimliliğin kendi başına yakıt kullanımını azaltmayabileceğini ve sürdürülebilir enerji politikasının diğer hükümet müdahalelerine de dayanması gerektiğini göstermektedir.[9] Kullanım maliyetini artıran koruma standartlarının veya diğer hükümet müdahalelerinin Jevons paradoksunu göstermemesi nedeniyle, geri tepme etkisini kontrol etmek için kullanılabilirler.[9] Verimliliği artıran teknolojik gelişmelerin yakıt kullanımını azaltmasını sağlamak için, verimlilik kazançları, talebi azaltan hükümet müdahaleleriyle eşleştirilebilir (örneğin, yeşil vergiler, emisyon ticareti veya daha yüksek emisyon standartları). Ekolojik ekonomistler Mathis Wackernagel ve William Rees, verimlilik kazançlarından elde edilen tüm maliyet tasarruflarının "vergilendirmenin veya başka bir şekilde daha fazla ekonomik dolaşımdan çıkarılmasını" önermiştir. Tercihen, doğal sermaye rehabilitasyonuna yeniden yatırım için ele geçirilmelidirler.[8] Ekolojik olarak sürdürülebilir faaliyetleri teşvik etmek için tasarlanan hükümet müdahalelerinin ekonomik etkilerini azaltarak, verimliliği artıran teknolojik ilerleme, bu müdahalelerin uygulanmasını daha kolay hale getirebilir ve uygulanma olasılığını artırabilir.[26][27][28]
Diğer örnekler
[düzenle]
Tarım
[düzenle]
Verilen bir alan için buğday gibi bir ürünün verimini artırmak, aynı toplam verimi elde etmek için gereken alanı azaltacaktır. Bununla birlikte, verimliliği artırmak buğday yetiştirmeyi daha karlı hale getirebilir ve çiftçilerin arazileri buğday üretimini yapmak için kullanmasına yol açarak arazi kullanımını artırabilir.[29]
Yapay Zeka
[düzenle]
Microsoft CEO'su Satya Nadella, yapay zekayı tanımlarken Jevons paradoksuna değinmiştir.[30] Erik Brynjolfsson, paradoks için üç koşulun karşılanacağı ve bu nedenle radyologlar, çevirmenler ve kodlayıcılar gibi alanlarda istihdam artışına neden olacağına inandığını belirtmiştir.[14]
Ayrıca bakınız
[düzenle]
Yapay zeka patlaması, yapay zeka teknolojisinde artan yatırım ve hızlı ilerlemenin olduğu dönemler
Andy ve Bill yasası, yeni yazılımlar her zaman yeni donanımların sağlayabileceği hesaplama gücündeki herhangi bir artışı tüketecektir
Azalan getiriler
Downs-Thomson paradoksu, yol kapasitesindeki artış trafik tıkanıklığını daha da kötüleştirebilir
Hollanda hastalığı, baskın bir sektörden elde edilen güçlü gelir, diğer sektörleri rekabetsiz hale getirir ve onları aç bırakır
Ortakların trajedisi, erişimin düzenlenmediği ortak kaynakların tükenme eğiliminde olduğu bir olgu
Wirth yasası, daha hızlı donanım, daha az verimli yazılımların geliştirilmesini tetikleyebilir
Kaynaklar
[düzenle]
Daha fazla okuma
[düzenle]
İşletme ve ekonomi portalı
Çevre portalı