Eski Dubai'nin tarihi sokakları aşırı sıcağa nasıl dayanıyor?
Dubai öğleden sonrasının sıcağıyla kıyaslanacak başka bir sıcaklık yok. Amansızdır – ve çoğu zaman ölümcül sıcaklıklara ulaşır. Ancak şehrin, serinleyebileceğiniz ve klimasız, eski usul yöntemlerle bunu yapabileceğiniz az bilinen bir bölümü var.
Sıcaklığın dışına çıkarak Eski Dubai'nin bir parçası olan Al Fahidi Tarihi Mahallesi'nin dar sokaklarına adım attığımda, öğle güneşinden sığınak buluyorum. Yüksek duvarlı, gölgeli sokaklar, sanki hiç yoktan serin bir esinti yaratıyor. Bir tür merhametli sihir. Çöl rüzgarları soğutulmuş ve bir şekilde evcilleştirilmiş. Burayı inşa eden insanlar gerçekten ne yaptıklarını biliyormuş.
Üzerimde, gökyüzüne karşı yükselen dört katlı rüzgar kuleleri görüyorum – bir zamanlar altındaki konutları serinleten ustaca yapılar. Bugün Dubai'de güvercinlere ev sahipliği yapıyorlar. Şehrin bu sakin, daha mütevazı bölgesinde lüks, yaratıcılığa ve işlevselliğe yol açıyor. Sokakların mimarisinde, çölde nasıl hayatta kalacaklarını keşfeden bir halkın çevresel bilgeliğini okuyabilirsiniz.
Al Fahidi Tarihi Mahallesi'nin bazı kısımları 1700'lere dayanıyor. Ancak burada bulunan pasif soğutmalı, ısı dalgasına dayanıklı bina tasarımları günümüzde daha da ilgili hale geliyor. Çağdaş mimariye ve hatta tüm şehirlere ilham veriyorlar. Kent plancıları, iklim değişikliğine ve yükselen küresel sıcaklıkların tehdidine yanıt vermek için acele ederken, ilham almak için Eski Dubai gibi yerlere yöneliyorlar.
Ve hiç şaşırtıcı değil. Eğer zekice mimari Dubai'deki insanları serin tutuyorsa, geri kalanımızı da serin tutmaya yardımcı olabilir mi?
Geçen yıl Dubai'deki sıcaklıklar 51°C'ye ulaştı ve nemi hesaba katan dış ortam "hissedilen" sıcaklıklar 62°C'ye kadar yükseldi. Birleşik Arap Emirlikleri'nde (BAE) klima yaygın olup, yaz aylarında ülkedeki elektrik tüketiminin %70'inden fazlasını oluşturmaktadır. Bununla birlikte, geleneksel, pasif soğutma tekniklerinin savunucuları, binaların gölgelendirilmesi ve hava akışının yönetimi konusunda denenmiş ve test edilmiş bu yaklaşımların, insanların büyük elektrik faturaları ödemeden sıcağı atlatmalarına yardımcı olabileceğini söylüyor.
Tur rehberim Noor Ahmed, "Emiratlılar tamamen çöl geçirmez evler inşa ettiler," diyor. "Dışarıdaki serin havayı yakalamak ve içerideki sıcak havayı dışarı atmak için rüzgar kuleleri kullanılırdı," diye ekliyor. Eski şehrin labirent sokaklarına işaret eden Ahmed, yüksek duvarların yayalara kavurucu güneşten nasıl koruduğunu gösteriyor.
Eski Dubai, 1700'lerde zamanın kumlarından çıktıktan sonra, bugünkü Emiratlıların ataları göçebe bir yaşam tarzından, şehrin içinden geçen doğal bir tuzlu su girişi olan Dubai Koyu boyunca daha yerleşik bir yaşam tarzına geçtiğinde popüler bir yerleşim alanı haline geldi.
Şehrin ilk sakinleri, Arap Çölü'nün sert iklimine dayanabilecek ustaca evler tasarladılar. Barjeel olarak bilinen rüzgar kuleleri veya rüzgar yakalayıcılar, kapalı avlular, maşrapiya adı verilen kafesli pencereler, mercan taşından evler ve sikka adı verilen dar yürüyüş yolları gibi teknolojiler kullandılar.
Dubai'deki Şeyh Muhammed bin Raşid Al Maktum Kültür Anlayış Merkezi'nde (Emirat kültürünü ve tarihini teşvik eden kar amacı gütmeyen bir kuruluş) kıdemli kültür konuşmacısı Ahmed Al-Jafflah, "Al Fahidi mimarisinin güzelliği, mahallenin serin kalmasını sağlamak için birlikte çalışan birkaç pasif soğutma tekniğini kullanmasında yatmaktadır," diyor. "Atalarımız, rüzgar kalitesini optimize eden, gölgelendirmeyi artıran ve güneşe maruz kalmayı en aza indiren bütünsel bir mimari sistem inşa ettiler – bunların hepsi Eski Dubai'de rahat sıcaklıkları korumak için çok önemliydi," diye ekliyor.
Çatılarına monte edilmiş geleneksel rüzgar kuleleri olan Barjeel'ler, daha yüksek bir rakımda esintileri yakalayarak ve binaların içine yönlendirerek doğal havalandırma ve soğutma oluşturur. Daha sonra bu serin hava binanın içinde dolaştırılırken sıcak hava yükselir ve dışarı çıkar. Bazı durumlarda, bu etki iç sıcaklıkları yaklaşık 10°C düşürmek için yeterlidir.
Dubai Heriot-Watt Üniversitesi'nde iç mimari ve tasarım alanında yardımcı doçent olan Vrushali Mhatre, "Barjeel'ler, Körfez bölgesinde evleri soğutmanın en etkili yaklaşımlarından biridir," diyor. "Bu yüzden modern binalarda ve komplekslerde, 2016 yılında Leed sertifikasını (ABD Yeşil Bina Konseyi tarafından geliştirilen yeşil bina sertifikası) alan modern Medinat Jumeirah ve Halife El Ticer Camii, Dubai'nin Yeşil Camii de dahil olmak üzere yaygın olarak benimsenmiştir."
Al Fahidi Mahallesi'ndeki çoğu villanın, gece serin havanın inmesine ve çevredeki odalara yayılmasına izin veren termal regülatör görevi gören iç avluları vardır. Yüksek duvarlar, geniş saçaklar ve bazen yoğun bitki örtüsüyle donatılmış bu avlular, toz ve kumlardan korunma sağlar ve güneşe maruz kalmayı en aza indirir. İspanya'da yapılan bir araştırma, bu mimari formun bir konutun soğutma ihtiyaçlarını %18'e kadar azaltabileceğini ortaya koydu. Ayrıca, Al Fahidi Mahallesi'ndeki villa duvarlarında, aydınlatmayı kontrol etmek için kullanılan maşrapiya adı verilen delikli pencere ekranları bulunur. Bu cihazların etkilerini simüle eden 2024 yılında yapılan bir araştırma, bunların iç sıcaklıkları en az 3°C azaltabileceğini bulmuştur.
Mhatre, "Eski Dubai avluları sadece doğal ışık, serin hava ve gölgenin rahatlığını sunmakla kalmaz, aynı zamanda evin sakinleri için özel, güvenli ve sakin bir iç mekan sağlar ve böylece gizlilik ve korumaya ilişkin yerel tasarım ilkelerine bağlı kalır," diye ekliyor.
Emiratlılar bir zamanlar ışığı yansıtan ve binalar tarafından ısı emilimini azaltan açık renkli mercan kullandılar, ancak BAE deniz yaşamını korumak için mercan çıkarımını yasakladı. Bununla birlikte, bina dış cephelerinde daha açık renkler kullanmak, bina içlerindeki sıcaklıkları düşürmenin en iyi yollarından biri olmaya devam etmektedir. Eski Dubai binaları ayrıca, binaları gölgelemeye yardımcı olan kaplama ve bitki örtüsü, özellikle uzun boylu palmiyeler gibi özelliklere sahiptir.
Al-Jafflah, "Belki de Al Fahidi'de çalışan en hafife alınan, ancak aynı derecede önemli pasif soğutma mekanizması sikka'dır," diyor. Geleneksel bir Emirati mimari özelliği olan sikkalar, villaların arasında uzanan ve yayaları açık kamu alanlarına götüren 2-3 m'den (6,5-10 ft) daha geniş olmayan dar yaya yollarıdır. Sık sık Dubai Koyu'ndan hoş bir esinti veren havanın serbest dolaşımına izin verirler. Al-Jafflah, "Turister yürüyüş turlarımızda sikkalarda oturup rahatlamayı çok seviyor. Çok serin ve huzurlu," diye ekliyor.
BAE'deki mimarlar, aşırı sıcağı pasif olarak yöneten binalar oluşturmak için geleneksel tasarım ilkelerini kullandılar. Örneğin, sürdürülebilirlik konusunda dünya lideri olmayı hedefleyen Abu Dabi'nin eteklerinde bulunan tanınmış bir kentsel topluluk olan Masdar Şehri'ni ele alalım. Yakın aralıklı binalardan ve dar sokaklardan oluşan bölgenin kentsel düzeni, gölgelendirmeyi maksimize eder ve doğal havalandırma için hakim rüzgarlardan yararlanarak, çevreye kıyasla ortam sıcaklıklarını 10°C'ye kadar düşürür. Oradaki binalar, rüzgar kuleleri ve delikli cepheler de dahil olmak üzere pasif soğutma özellikleri içeriyor, yani Abu Dabi'deki geleneksel binalardan %40 daha az enerji tüketiyorlar.
Yetkililer, bu tür yeniliklerin şehrin toplam enerji tüketimini %38,4 oranında azaltmasına yardımcı olduğunu söylüyor.
Mısır'daki Arap Bilim, Teknoloji ve Denizcilik Ulaştırma Akademisi'nde sürdürülebilir kentsel topluluklar alanında yardımcı doçent olan Şerihan Elşahed, "Masdar Şehri, mekanik soğutmaya olan bağımlılığı azaltan eski Emirati tasarım öğelerini akıllıca canlandırdı," diyor. "Bu teknikler düşük maliyetli ve düşük teknolojili olduğu için kolayca çoğaltılabilirler."
Sonuç olarak, BAE'deki birçok modern yapı, Eski Dubai'nin tarihi binalarından esinlenen geleneksel mimari tasarımları kullanıyor. Dubai'de konut ve ticari binalardan oluşan lüks bir kompleks olan Medinat Jumeirah, rüzgar dolaşımını iyileştirmek için birkaç rüzgar kulesi ve bir labirent gibi dar şeritlere sahiptir ve böylece daha serin bir mikro iklim oluşturur.
Dubai silüetinin en yeni eklemelerinden biri olan Halife El Ticer Camii'nde, sütunlarının üst ve alt kısımlarındaki küçük açıklıklar dikey hava hareketini kolaylaştırır. Mhatre, "Tam geleneksel bir barjeel olmasa da, bu tasarım [rüzgar yakalama teknolojisini] çağdaş bir senaryoda akıllıca kullanarak, tamamen yapay sistemlere güvenmeden alanı soğutuyor," diyor.
Rüzgar kuleleri ve modifikasyonları artık dünyanın her yerinde yaygın bir manzara. İngiltere, Londra'daki Royal Chelsea Hastanesi'nden ABD, Utah'taki Rüzgar Yakalayıcı Evi'ne kadar.
Abu Dabi'deki ticari bir kompleks olan El Bahr Kuleleri, güneşin konumuna bağlı olarak açılıp kapanan duyarlı maşrapiya ekranlarıyla donatılmıştır. Bu, binaya giren gün ışığı miktarını kontrol eder ve parlamayı azaltır. Bir sanat müzesi olan Louvre Abu Dabi de maşrapiya esintili kubbeli bir tavana sahiptir.
Çağdaş binalar ayrıca, Abu Dabi'deki Şeyh Zayed Camii ve Dubai'deki City Centre Midrif Alışveriş Merkezi de dahil olmak üzere avlu tarzı düzenlemelerden yararlanır. Bunlar dünyanın diğer bölgelerinde de nadir değildir. Hindistan, Thrissur'daki Nefes Alan Duvar Evi ve Japonya, Hiroşima'daki Optik Cam Ev, iç avluların Körfez'dekilerden çok farklı iklim koşullarında pasif soğutma için nasıl kullanıldığının iki örneğidir.
Elşahed, "Bu pasif soğutma teknikleri […] yerel iklime göre özelleştirilerek dünyanın her yerinde çoğaltılabilir," diyor. "Örneğin, tropikal bölgelerde yağmur ve nem hesaba katılmalıdır, oysa ılıman bölgelerde önemli sıcaklık değişimleri ve yalıtım dikkate alınmalıdır."
1700'lerin Eski Dubai'sini günümüzün modern, enerji verimli yapılarıyla bağlayan ortak iplik, çevrelerine duyarlı binalar tasarlama bu çok önemli kavramdır. Mhatre, "Bugün bile, ortam çevresini anlamak ve ihtiyaçlarına göre tasarım yapmak, fosil yakıt kullanmadan evleri sürdürülebilir bir şekilde soğutmaya katkıda bulunabilir," diyor.
--
Önemli iklim haberleri ve umut verici gelişmeler için e-postanıza, Future Earth bültenine kaydolun, The Essential List ise haftada iki kez özenle seçilmiş özellik ve içgörüler sunar.
BBC'den daha fazla bilim, teknoloji, çevre ve sağlık haberi için Facebook, X ve Instagram'da bizi takip edin.