Bugün öğrendim ki: İddiaya göre casus Mata Hari, sahnede asla tamamen çıplak görünmeyen ünlü bir egzotik dansçıydı. Giysilerinin çoğunu çıkarsa da mücevherli göğüs zırhı kalırdı. Bunun nedeni, küçük göğüsleri konusunda kendine güvenmemesiydi.
Hollandalı egzotik dansçı (1876–1917)
Diğer kullanımlar için bkz. Mata Hari (anlam ayrımı).
Sahne adıyla Mata Hari ([ˈmaːtaː ˈɦaːri]; Endonezce'de 'güneş', tam anlamıyla 'gündüzün gözü' anlamına gelir) olarak daha çok bilinen Margaretha Geertruida MacLeod (evlilik öncesi soyadı Zelle, Hollandalı telaffuz: [mɑrɣaːˈreːtaː ɣeːrˈtrœydaː ˈzɛlə]; 7 Ağustos 1876 – 15 Ekim 1917), I. Dünya Savaşı sırasında Almanya için casusluk yapmakla suçlanan Hollandalı egzotik dansçı ve metresti. Fransa'da idam mangasıyla idam edildi.[1]
Güzel bir egzotik dansçının baştan çıkarma gücünü casuslukta kullanması fikri, adını femme fatale ile eş anlamlı hale getirdi. Mata Hari'nin öyküsü kitaplara, filmlere ve diğer çalışmalara ilham verdi. Fransız Ordusunun bir günah keçisine ihtiyaç duyduğu[2][3] ve mahkumiyetini sağlamak için kullanılan dosyaların sahte içerikler içerdiği[4] söylendi. Bazıları hatta casus olamayacağını ve masum olduğunu belirtti.[5]
Erken yaşam
[değiştir]
Margaretha Geertruida Zelle, 7 Ağustos 1876'da Hollanda'nın Leeuwarden şehrinde Antje van der Meulen (1842–1891) ve kocası Adam Zelle'nin (1840–1910) çocuğu olarak doğdu.[6][7] Johannes Hendriks, Arie Anne ve Cornelis Coenraad adında üç küçük erkek kardeşi vardı. Ailesi tarafından sevgiyle "M'greet" diye çağrılıyordu.[8] Mata Hari'nin kısmen Yahudi,[8] Malayalı,[9] veya Cava, yani Endonezyalı kökenli olduğu yönündeki geleneksel iddialara rağmen, bilim insanları onun Yahudi veya Asya kökenli olmadığı ve her iki ebeveyninin de Hollandalı olduğu sonucuna varmıştır.[10] Babası bir şapka fabrikasına ve dükkanına sahipti,[7] petrol endüstrisinde yatırımlar yaptı ve Margaretha ve kardeşlerine 13 yaşına kadar özel okulları içeren[12] cömert bir erken çocukluk[11] sağlayacak kadar zenginleşti.
Margaretha'nın babası 1889'da iflas ettikten kısa bir süre sonra, ebeveynleri boşandı ve annesi 1891'de öldü.[11][12] Babası 9 Şubat 1893'te Amsterdam'da Susanna Catharina ten Hoove (1844–1913) ile yeniden evlendi. Aile dağıldı ve Margaretha, vaftiz babası Bay Visser ile Sneek'te yaşamak üzere gönderildi. Leiden'de anaokulu öğretmeni olmak için eğitim gördü, ancak müdür onunla açıkça flört etmeye başlayınca, vaftiz babası tarafından kurumdan uzaklaştırıldı.[11][12][13] Birkaç ay sonra, Lahey'deki amcasının evine kaçtı.[13]
Hollanda Doğu Hint Adaları
[değiştir]
18 yaşında Margaretha, o zamanlar Hollanda Doğu Hint Adaları'nda (şimdi Endonezya) yaşayan ve eş arayan Hollandalı sömürge ordusu kaptanı Rudolf MacLeod'un (1856–1928) Hollanda gazetesinde verdiği bir ilana cevap verdi. Margaretha, 11 Temmuz 1895'te Amsterdam'da MacLeod ile evlendi. Kaptan John Brienen MacLeod'un (Skye'daki MacLeodların Gesto kolunun bir soyundan gelen, bu nedenle İskoç soyadı) ve karısı Barones Dina Louisa Sweerts de Landas'ın oğluydu. Evlilik, Zelle'nin Hollanda üst sınıfına girmesini sağladı ve mali durumunu sağlam bir temele oturttu. Mayıs 1897'de SS Prinses Amalia ile seyahat ederek kocasının yanına Cava adasının doğu tarafındaki Malang'a taşındı. Norman-John MacLeod (1897–1899) ve Louise Jeanne MacLeod (1898–1919) adında iki çocukları oldu.[alıntı gerekli]
Evlilik genel olarak hayal kırıklığı yarattı.[14] Rudolf alkolikti, Margaretha'ya fiziksel olarak şiddet uyguladı ve terfisinin olmamasını ona bağladı. O dönemde Hollanda Doğu Hint Adaları'nda sosyal açıdan kabul gören bir uygulama olan bir cariye açıkça tuttu. Rudolf Medan'a görevlendirildiğinde, Margaretha ve çocuklar hükümet denetçisi Bay van Rheede'nin ailesiyle birlikte Toempoeng'de kaldılar.[15] Hollanda'daki Margaretha'nın arkadaşları, bu sıralarda kendisine yerel Endonezya dilinde "güneş" anlamına gelen (kelimenin tam anlamıyla "günün gözü") Mata Hari adını aldığını söyleyen mektuplar yazdığını hatırlıyor.[16]
Rudolf'un ısrarı üzerine Margaretha ona geri döndü, ancak davranışı değişmedi. 1899'da çocukları, ebeveynlerinden kaptıkları sifiliz tedavisine bağlı komplikasyonlardan şiddetli bir şekilde hasta oldular,[17] ancak aile öfkeli bir hizmetçinin onları zehirlediğini iddia etti. Jeanne hayatta kaldı, ancak Norman öldü. Bazı kaynaklar,[12][güvenilmez kaynak?] Rudolf'un düşmanlarından birinin her iki çocuğunu da öldürmek için akşam yemeklerini zehirlemiş olabileceğini savunuyor. Hollanda'ya geri döndükten sonra, çift 30 Ağustos 1902'de resmi olarak ayrıldı. Boşanma 1906'da kesinleşti ve Margaretha, Jeanne'nin velayetini aldı. Rudolf, çocuk parası ödemek zorundaydı ancak asla ödemedi. Jeanne bir keresinde Rudolf'u ziyaret ettiğinde, annesine geri dönmedi. Margaretha, durumla mücadele edecek kaynaklara sahip değildi ve Rudolf kötü bir koca olsa da iyi bir baba olduğuna inanarak bunu kabul etti. Jeanne daha sonra, muhtemelen sifilise bağlı komplikasyonlardan 21 yaşında öldü.[13][18]
Kariyer
[değiştir]
Paris
[değiştir]
1903'te Zelle, Paris'e taşındı ve Hollandalı MacLeodların hoşnutsuzluğuna rağmen Lady MacLeod adını kullanarak sirk at binicisi olarak performans sergiledi. Geçimini sağlamakta zorlanan aynı zamanda sanatçı modeli olarak da poz verdi.[19]
1904 yılına gelindiğinde Mata Hari, egzotik bir dansçı olarak öne çıktı. 20. yüzyılın başlarında Asya ve Mısır'dan sanatsal ilham arayan erken modern dans hareketinin liderleri olan dansçılar Isadora Duncan ve Ruth St. Denis'in çağdaşıydı. Gabriel Astruc onun kişisel ajanı oldu.[12]
Ayırt edici, flörtöz ve vücudunu açıkça sergileyen Mata Hari, izleyicilerini büyüledi ve 13 Mart 1905'te Musée Guimet'deki gösterisinin ilk gösteriminden itibaren bir anda başarı yakaladı.[20] Müzeyi kuran milyon dolarlık sanayici Émile Étienne Guimet'in uzun süreli metresi oldu. O dönemin sanatçıları genellikle kökenleri hakkında renkli hikâyeler uyduruyorlardı ve o, çocukluğundan beri kutsal Hint dansına aşina olmuş bir Brahmin kökenli Cava prensesi olarak poz veriyordu. Bu dönemde çıplak veya neredeyse çıplak olarak birçok kez fotoğraflandı. Bu fotoğraflardan bazıları MacLeod tarafından elde edildi ve kızının velayetini elinde tutma davasını güçlendirdi.[21]
Mata Hari, geniş beğeni toplayan gösterisine kaygısız ve kışkırtıcı bir tarz getirdi. Gösterisinin en ünlü bölümü, sadece mücevherli bir göğüs plakası ve kolları ve başındaki bazı süs eşyaları giyene kadar kıyafetlerinin aşamalı olarak çıkarılmasıydı.[12] Küçük göğüsleri olduğu için asla açık göğüslü görünmedi. Kariyerinin başlarında performansları için ten rengine benzer bir bodystocking giyiyordu, ancak bu daha sonra çıkarıldı.[13]
Gösterisi başarılıydı çünkü erotik dansı daha saygın bir statüye yükseltti ve Paris'in daha sonra dünya çapında ünlü olduğu bir eğlence tarzında yeni bir zemin açtı. Tarzı ve özgür ruhlu tavrı onu popüler kıldı, egzotik ve açıklayıcı kıyafetlerle performans sergileme isteği de buna dahildi. Kışkırtıcı fotoğraflar için poz verdi ve zengin çevrelerde dolaştı. O dönemdeki çoğu Avrupalı Hollanda Doğu Hint Adaları'nı tanımadığı için, Mata Hari egzotik olarak düşünüldü ve iddiaları gerçek kabul edildi. Paris'teki bir gazetede coşkulu bir Fransız gazeteci, Mata Hari'nin "çok kedi gibi, son derece kadınsı, görkemli bir şekilde trajik, vücudunun binlerce kıvrımı ve hareketi binlerce ritimde titriyordu" diye yazdı.[22] Viyana'daki bir gazeteci, performanslarından birini izledikten sonra Mata Hari'nin "yüksek boylu ve ince, vahşi bir hayvanın esnek zarafeti ve mavi-siyah saçları" olduğunu ve yüzünün "garip bir yabancı izlenimi verdiğini" yazdı.[22]
1910 yılına gelindiğinde sayısız taklitçi ortaya çıkmıştı. Eleştirmenler, popüler Mata Hari'nin başarısının ve göz kamaştırıcı özelliklerinin ucuz gösterişçiliğe bağlı olduğunu ve sanatsal değerin eksik olduğunu düşünmeye başladılar. Avrupa genelinde önemli sosyal etkinlikler düzenlemeye devam etse de, dans etmeyi bilmeyen bir dansçı olarak ciddi kültürel kurumlar tarafından hor görüldü.[12]
Mata Hari'nin kariyeri 1912'den sonra geriledi. 13 Mart 1915'te kariyerinin son gösterisini yaptı.[23] Dansçı olarak kariyerine nispeten geç başladı ve kilo almaya başladı. Ancak bu zamana kadar, klasik güzelliğinden çok duygusallığı ve erotikliği ile bilinen başarılı bir metres olmuştu. Birçok ülkede yüksek rütbeli askerlerle, politikacılarla ve etkili konumdaki kişilerle ilişkileri vardı. Güçlü adamlarla olan ilişkileri ve birliktelikleri onu sık sık uluslararası sınırları aştırdı. I. Dünya Savaşı'ndan önce genellikle bir sanatçı ve özgür ruhlu bir bohem olarak görülüyordu, ancak savaş yaklaşırken bazıları tarafından isteksiz ve iffetsiz bir kadın ve belki de tehlikeli bir baştan çıkarıcı olarak görülmeye başlandı.[24]
Casusluk
[değiştir]
I. Dünya Savaşı sırasında Hollanda tarafsız kaldı. Bu nedenle Hollanda vatandaşı olan Zelle, ulusal sınırları serbestçe geçebiliyordu. Savaş alanlarından kaçınmak için İspanya ve Britanya üzerinden Fransa ve Hollanda arasında seyahat etti ve hareketleri kaçınılmaz olarak dikkat çekti. Savaş sırasında Zelle, Fransız ordusunda görev yapan ve hayatının aşkı dediği 23 yaşındaki 1. Özel Piyade Alayı Rus Genelkurmay Kaptanı Yüzbaşı Vadim Maslov ile çok yoğun bir romantik-cinsel ilişkiye girdi.[25] Maslov, 1916 baharında Batı Cephesine gönderilen 50.000 kişilik Rus Sefer Kuvvetlerinin bir parçasıydı.[26]
Nisan 1916'da Maslov, Almanların kontrolündeki tahkim edilmiş Brimont dağ sırasını ele geçirmek için talihsiz Nivelles Taarruzunda savaşırken yaralandı ve sol gözünün görme yeteneğini kaybetti, bu da Zelle'nin cephe yakınlarında kaldığı hastaneyi ziyaret etmesine izin istemek için harekete geçirdi.[25] Tarafsız bir ülkenin vatandaşı olarak, Zelle normalde cepheye yakın bir yerde bulunmasına izin verilmezdi. Zelle, Maslov'u görmesine izin verileceğini ancak Fransa için casusluk yapmayı kabul ederse, Deuxième Bureau'dan ajanlar tarafından karşılandı.[25]
Savaştan önce, Zelle, Kaiser Wilhelm II'nin en büyük oğlu ve Batı Cephesi'nde nominal olarak kıdemli bir Alman generali olan Veliaht Prens Wilhelm'in huzurunda birkaç kez Mata Hari olarak performans sergilemişti.[25] Deuxième Bureau, Veliaht Prens'i baştan çıkararak askeri sırları elde edebileceğine inanıyordu.[25] Aslında, onun katılımı minimum düzeydeydi ve Veliaht Prens'in büyük bir savaşçı, Prusya'yı güçlü ve güçlü kılan Hohenzollern hükümdarlarının layık varisi imajını teşvik eden Alman hükümetinin propagandasıydı.[27] Babasının deli ilan edilmesini ve tahttan indirilmesini sağlamak amacıyla, gelecekteki Kaiser olması beklenen adamın kadınlarla ilişki kurmak, parti vermek ve alkolle şımarmakla tanınan bir playboy olduğu ve zamanının bir bölümünü aşırı sağcı politikacılarla ilişki kurmakla geçirdiğini kamuoyuna açıklamayı istemediler.[25]
Veliaht Prens'in Kraliyet Veliaht Prensi Ordusu Grubu veya 5. Ordu'nun yönetimiyle çok fazla ilgisi olmadığının farkında olmayan Deuxième Bureau, onu baştan çıkarıp Alman planları hakkında Fransa'ya iyi istihbarat sağlarsa Zelle'ye 1 milyon frank teklif etti.[25] Veliaht Prens'in 1914'ten önce bir alaydan daha büyük bir birliği hiç komuta etmemiş olması ve şimdi hem bir orduyu hem de bir ordu grubunu aynı anda komuta ediyormuş gibi görünmesi, Alman karar alma sürecindeki rolünün çoğunlukla nominal olduğu konusunda bir ipucu olması gerekirdi. Zelle'nin Deuxième Bureau ile teması daha sonra baş suçlamalarından biri olarak ortaya çıkan Kaptan Georges Ladoux'du.[22]
Kasım 1916'da İspanya'dan Zeelandia vapuru ile seyahat ediyordu.[28] Gemi İngiliz limanı Falmouth'da demir attığında tutuklandı ve karşı casusluktan sorumlu New Scotland Yard'da yardımcı komiser olan Sir Basil Thomson tarafından uzun uzun sorguya çekildi.[29] 1922 tarihli Queer People kitabında bunun hesabını veren Thomson, sonunda Deuxième Bureau için çalıştığını itiraf ettiğini söyledi. Başlangıçta Canon Row polis karakolunda gözaltına alındıktan sonra serbest bırakıldı ve Savoy Otel'de kaldı. Röportajın tam dökümü, İngiltere'nin Ulusal Arşivlerinde bulunmaktadır ve 1980 yılında bağımsız istasyon LBC'de Eleanor Bron'un oynadığı Mata Hari ile yayınlanmıştır.[29] Bu vesileyle yalan söyleyip söylemediği, hikayenin onu daha ilgi çekici gösterdiğine inanması ya da Fransız yetkililerinin onu bu şekilde kullanıp kullanmadığı ama bunun neden olabileceği utanç ve uluslararası tepki nedeniyle onu kabul etmemeleri belirsizdir.[30]
1916 yılının sonlarında Zelle, Madrid'e gitti ve burada Alman askeri ataşesi Binbaşı Arnold Kalle ile tanıştı ve Veliaht Prens ile bir görüşme ayarlayıp ayarlayamayacağını sordu.[31] Bu dönemde Zelle, Almanya'ya Fransa sırlarını para karşılığında paylaşmayı teklif etti, ancak bunun açgözlülükten mi yoksa Veliaht Prens Wilhelm ile bir görüşme kurma girişimiyle mi olduğu belirsizdir.[31]
Ocak 1917'de Binbaşı Kalle, Berlin'e, biyografisi Zelle'nin biyografisiyle o kadar örtüşen H-21 kod adlı bir Alman casusunun yararlı faaliyetlerini anlatan radyo mesajları iletti ki, Ajan H-21'in Mata Hari'den başkası olmadığı açıktı.[31] Deuxième Bureau mesajları kesti ve içerdikleri bilgilerden H-21'i Mata Hari olarak tanımladı. Mesajlar, Alman istihbaratının Fransızlar tarafından zaten çözüldüğünü bildiği bir şifredeydi, bu da mesajların Zelle'nin Fransızlar tarafından tutuklanması için düzenlendiğini gösteriyor.[31][32]
Alman Ordusu'nun baş İstihbarat Subayı (istihbarat subayı) General Walter Nicolai, Mata Hari'nin kendisine isim bile edilebilecek bir istihbarat sağlamamış, bunun yerine Almanlara Fransız politikacıların ve generallerin cinsel yaşamları hakkında sadece Paris dedikoduları satmış olmaktan çok sıkılmış ve onu Fransızlar için bir Alman casusu olarak ifşa ederek işine son vermeye karar vermişti.[33]
Duruşma
[değiştir]
Aralık 1916'da Fransız Savaş Bakanlığı'nın İkinci Bürosu, Mata Hari'nin altı Belçika ajanın adını edinmesine izin verdi. Beşi sahte malzeme göndermekle ve Almanlar için çalışmakla, altısı ise Almanya ve Fransa için çift ajan olmakla suçlanıyordu. Mata Hari Paris'ten Madrid'e bir yolculuk için ayrıldıktan iki hafta sonra Almanlar çift ajanı idam ederken diğer beşi operasyonlarına devam etti. Bu gelişme, İkinci Büro'ya Mata Hari'nin altı casusun adını Almanlara ilettiğini kanıtladı.[34]
13 Şubat 1917'de Mata Hari, Paris'teki Hotel Elysée Palace'taki odasında tutuklandı. 24 Temmuz'da Almanya için casusluk yapmak ve sonuç olarak en az 50.000 askerin ölümüne neden olmakla suçlandı. Fransız ve İngiliz istihbaratı onu Almanya için casuslukla suçlarken, hiçbiri aleyhindeki kesin kanıtları ortaya koyamadı.
Bir fahişe? Evet, ama bir hain, asla!
— Duruşma sırasında Mata Hari'ye atfedilen bir söz
Onu acımasızca sorgulayan baş sorgulayıcısı Kaptan Pierre Bouchardon'du; daha sonra onu mahkemede yargıladı.[22] Bouchardon, Mata Hari kişiliğinin çoğunun uydurma olduğunu tespit etti. Bir Cava prensesi olmaktan çok Zelle Hollandalıydı ve bunu duruşmasında şüpheli ve dürüst olmayan karakterinin kanıtı olarak kullandı. Zelle, Bouchardon'a Alman yetkililer tarafından kendisinden alınan eşyalar için Alman bir diplomat ve eski sevgilisinden 20.000 frank kabul ettiğini itiraf etti. Bouchardon, bunun aslında Almanya için casusluk yaptığı için kendisine yapılan bir ödeme olduğunu iddia etti. Bu arada Ladoux, tüm faaliyetlerini mümkün olan en kötü ışıkta göstererek eski ajanı aleyhinde bir dava hazırlıyordu ve kanıtlarla oynamaya kadar vardı.[22]
Günah keçisi
[değiştir]
1917'de Fransa, Nivelle Taarruzunun başarısızlığının ardından 1917 baharında Fransız Ordusunda meydana gelen Büyük İsyanlar ve büyük grevlerden büyük ölçüde sarsılmıştı. Fransa savaş yorgunluğundan çökebilirdi. Savaşta yanlış giden her şeyin suçlanabileceği bir Alman casusunun olması, Fransız hükümeti için uygundu. Mata Hari mükemmel bir günah keçisi gibi görünüyordu. Aleyhindeki dava Fransız basınında büyük bir yankı buldu ve öneminin büyük ölçüde abartılmasına yol açtı.[35] Kanadalı tarihçi Wesley Wark, 2014 yılında yaptığı bir röportajda Mata Hari'nin asla önemli bir casus değil, onunla hiçbir ilgisi olmayan Fransız askeri başarısızlıklarının günah keçisi olduğunu belirtti. Wark şöyle dedi: "Bir günah keçisine ihtiyaçları vardı ve o, günah keçisi olmak için dikkate değer bir hedefti."[36] İngiliz tarihçi Julie Wheelwright şunları söyledi: "İspanya'daki yerel gazetelerde bulamayacağınız hiçbir şeyi gerçekten aktarmadı."[36] Wheelwright, Zelle'yi "bağımsız bir kadın, boşanmış bir kadın, tarafsız bir ülkenin vatandaşı, bir metres ve bir dansçı olarak nitelendirdi, bu da o sırada savaşı kaybeden Fransızlar için onu mükemmel bir günah keçisi haline getirdi. O... ahlakınız çok gevşek olursa ne olabileceğinin bir örneği olarak gösterildi."[36]
Masumiyetini savunarak Zelle, Paris'teki Hollanda Büyükelçisi'ne mektuplar yazdı. "Uluslararası bağlantılarım, dansçı olarak çalışmama bağlıdır, başka bir şeye değil.... Gerçekten casusluk yapmadığım için kendimi savunamadığım çok kötü."[37] Mata Hari için duruşma sırasında en korkunç ve yürek burkan an, sevgilisi Maslov—şimdi savaşta gözünü kaybetmenin bir sonucu olarak derinden acı çeken—aleyhinde ifade vermeyi reddettiğinde ve mahkum edilip edilmemesinin umrunda olmadığını söylediğinde yaşandı.[38] Zelle, Maslov'un kendisini terk ettiğini öğrendiğinde bayıldı.[39]
Tecrübeli uluslararası avukat Édouard Clunet'nin[Wikidata],[40] savunma avukatı olan imkansız olasılıklarla karşı karşıya kaldı; savcılığın tanıklarını çapraz sorgulamasına veya kendi tanıklarını doğrudan incelemesine izin verilmedi.[41] Bouchardon, Zelle'nin bir kadın olmasını suçluluğunun kanıtı olarak kullanarak şöyle dedi: "Vicdansız, erkeklerden yararlanmaya alışmış, o bir casus olmak için doğmuş bir kadındır."[22] Zelle genellikle femme fatale, erkekleri zahmetsizce manipüle eden tehlikeli, baştan çıkarıcı kadın olarak tasvir edilmiştir, ancak diğerleri onu farklı görüyor: Amerikalı tarihçiler Norman Polmer ve Thomas Allen'ın sözleriyle o, "saf ve kolayca kandırılan", bir kurbancıdan çok erkeklerin kurbanıydı.[25]
İdamından sonraki haber raporları Almanya için casusluk yaptığını itiraf ettiğini iddia etse de, Mata Hari böyle bir itirafta bulunmadı. Tüm sıkıntıları boyunca asla Alman casusu olmadığını savundu. Duruşmasında Zelle, sempatilerinin Müttefiklerle olduğunu ve evlat edindiği vatanı Fransa'ya olan tutkulu aşkını şiddetle savundu. Ekim 2001'de MI5'in (İngiliz karşı istihbaratı) arşivlerinden yayınlanan belgeler, bir Hollanda grubu olan Mata Hari Vakfı tarafından Fransız hükümetinden Zelle'nin beraatini istemek için kullanıldı, çünkü MI5 dosyalarının mahkum edildiği suçlardan suçlu olmadığını savundular.[4] Mata Hari Vakfı'ndan bir sözcü, Zelle'nin en fazla düşük seviyeli bir casus olduğunu ve hiçbir tarafa sır vermediğini belirterek şöyle dedi: "Mahkumiyetinde kullanılan bilgi dosyasıyla ilgili yeterli şüphe olduğunu düşünüyoruz. Belki tamamen masum değildi, ancak iddia edildiği gibi binlerce askeri ölümüne yol açan bilgileri veren usta bir casus olmadığı açık görünüyor."[4]
İdam
[değiştir]
Zelle, 15 Ekim 1917'de şafaktan hemen önce 12 Fransız askerinden oluşan bir idam mangası tarafından idam edildi. 41 yaşındaydı.[42] İngiliz muhabiri Henry Wales'in bir görgü tanığı anlatımına göre, bağlı değildi ve göz bağı takmayı reddetti. İdam mangasına meydan okuyarak bir öpücük gönderdi.[31]
1934'te New Yorker dergisinde yayınlanan bir makalede, idamında "özellikle bu vesileyle yaptırılmış şık Amazon tarzı dikilmiş bir takım elbise ve yeni bir çift beyaz eldiven" giydiği bildirildi,[43] ancak bir başka açıklama ise duruşmasında giymesi için suçlamalarını yapanlar tarafından seçilen aynı takım elbiseyi, düşük kesimli bluzu ve üçgen şapkayı giydiğini ve hapisteki tek tam, temiz kıyafet olduğunu belirtiyor.[18] Hiçbir açıklama fotoğrafik kanıtlarla uyuşmuyor. Wales ölümünü kaydederek, mermi seslerinin ardından "Yavaşça, hareketsizce dizlerinin üzerine çöktü, başı her zaman yukarıdaydı ve yüzünde en ufak bir ifade değişimi olmadan. Bir saniyenin çok küçük bir bölümünde orada, dizlerinin üstünde, hayatını alanlara bakarak titrediği göründü. Sonra belinden bükülerek, bacakları altına kıvrılmış halde geriye doğru düştü." dedi. Daha sonra bir astçavuş yaklaşarak tabancasını çekti ve kesinlikle öldüğünden emin olmak için başına ateş etti.[44]
Kalanlar ve 2017 Fransız gizlilik kaldırımı
[değiştir]
Mata Hari'nin cesedi hiçbir aile üyesi tarafından talep edilmedi ve buna göre tıpta araştırma için kullanıldı. Kafası mumyalandı ve Paris'teki Anatomi Müzesi'nde saklandı. 2000 yılında arşivciler, müzenin taşınması sırasında küratör Roger Saban'a göre en erken 1954'te kaybolduğunu keşfettiler.[45] Kafası hala kayıp.[46][47] 1918 tarihli kayıtlar, müzenin vücudun geri kalanını da aldığını gösteriyor, ancak daha sonra kalanlardan hiçbirinin hesabı verilemedi.[48]
Mata Hari'nin mühürlenmiş davası ve diğer ilgili belgeler, toplam 1.275 sayfa, idamından yüz yıl sonra 2017'de Fransız Ordusu tarafından gizlilikten çıkarıldı.[49]
Miras
[değiştir]
Müze sergisi
[değiştir]
Hollanda'nın Leeuwarden kentindeki Frizya müzesi (Hollandalı: Fries Museum), bir "Mata Hari Odası"na sahiptir. Sergide iki kişisel defteri ve yelpaze dansının ayak izleriyle işlenmiş bir oryantal halı bulunmaktadır.[50] Mata Hari'nin memleketi olan müze, Leeuwarden'in dünyaca ünlü vatandaşının hayatı ve kariyeri üzerine araştırma yapmasıyla tanınır. Bugüne kadarki en büyük Mata Hari sergisi, ölümünden yüz yıl sonra 14 Ekim 2017'de Frizya Müzesi'nde açıldı.
Mata Hari'nin doğum yeri Kelders 33 numaralı binada bulunmaktadır. Bina 2013'te bir yangında duman ve su hasarı gördü, ancak daha sonra restore edildi. Mimar Silvester Adema, Mata Hari'nin babası Adam Zelle'nin orada şapka dükkanı olduğunda olduğu gibi görünmesi için eski dükkan çizimlerini inceledi. 2016 yılında binada Mata Hari'nin hatıralarını sergileyen bir bilgi merkezi (belevingscentrum) oluşturuldu.[51]
Popüler kültürde
[değiştir]
Egzotik bir dansçının, birçok sevgilisinden askeri sırları çıkarmak için baştan çıkarma gücünü kullanan ölümcül bir çift ajan olarak çalışması fikri, Mata Hari'yi femme fatale'nin kalıcı bir arketipi haline getirdi.[53]
Filmler
[değiştir]
Mata Hari (1920)
Mata Hari (1927), Alman yapımı
Mata Hari (1931), Greta Garbo'nun başrol oynadığı bir Hollywood filmi
1939 tarihli romantik komedi Cafe Society filminde, Mattie Harriett, Allyn Joslyn'in dedikodu yazarı tarafından filmin iki başrol oyuncusu Fred MacMurray ve Madeleine Carroll'u casusluk yapmak için görevlendirilir.[54]
Mata Hari, Ajan H21 (1964) Mata-Hari rolünde Jeanne Moreau, Jean-Louis Trintignant, Claude Rich, Jean-Pierre Leaud, Marie Dubois ve Charles Denner, yönetmen Jean-Louis Richard
1967 tarihli James Bond parodisi Casino Royale filminde, Joanna Pettet, James Bond ve Mata Hari'nin kızı olduğu söylenen Mata Bond rolünü oynadı.
1966 tarihli Doris Day filmi The Glass Bottom Boat filminde, Doris Day, ulusal sırları erkek başrol oyuncusundan çalmaya gelen bir femme fatale olan Mata Hari olarak bir rüya dizisinde canlandırılıyor.
1968 İspanyol yapımı komedi Operación Mata Hari filminde, Mata Hari (Carmen de Lirio) bir muhasebeci ve İspanyol hizmetçisi Guillermina (Gracita Morales) ile emekli olur ve bir casusluk karışıklığı içinde onu taklit eder.[55]
1970 Amerikan dizisi Lancelot Link, Secret Chimp filminde, Joan Gerber'in seslendirdiği "Mata Hairi" adlı bir şempanze gizli ajan rolünü oynuyor.
1972 tarihli İngiliz komedi filmi Up the Front filminde Zsa Zsa Gabor, Mata Hari'yi canlandırıyor.
Mata Hari (1981), televizyon dizisi
"Mata Hari; Sihirli Kamera", Fantasy Island (1982) bölümü
Mata Hari, 1985 yapımı bir film
1993 tarihli The Young Indiana Jones Chronicles dizisinin "Paris, Ekim 1916" bölümünde Domiziana Giordano tarafından canlandırılmıştır. Mata, 17 yaşındaki Indiana Jones ile karşılaşır ve onu baştan çıkararak onun bakirliğini alır.[56] "Paris, Ekim 1916" daha sonra Demons of Deception filminin ikinci yarısına yeniden düzenlendi.
Mata Hari (2016)
Mata Hari (2017), kısa film
Mata Hari: Çıplak Casus (2017)
Mata Hari (2017), 12 bölümlük Rus-Portekiz televizyon dizisi, başrolde Vahina Giocante.
2021 yapımı The King's Man filminde Mata Hari, Avusturyalı oyuncu Valerie Pachner tarafından canlandırılmıştır.
Sahne müzikalleri
[değiştir]
1967'de Pernell Roberts ve Marisa Mell'in başrollerini paylaştığı Mata Hari
Lene Lovich, Judge Smith ve Les Chappell'ın yazdığı Mata Hari, 1982'de Hammersmith'teki Lyric Theatre'da prömiyerini yaptı.[57]
Stuart Brayson'ın söz ve müziğiyle hazırlanan Mata!, Haziran 1995'te Blackpool Grand Theatre'da prömiyerini yaptı.
Frank Wildhorn'un yazdığı Moulin Rouge'daki Mata Hari, Mart 2016'da Güney Kore'nin Seul kentinde gösterime girdi.
Craig Walker'ın yazdığı ve John Burge'nin müziğini bestelediği Mata Hari ile Son Bir Gece, Ocak 2017'de Kingston, Ontario'daki Isabel Bader Sahne Sanatları Merkezi'nde prömiyerini yaptı.[58][59]
2022'de yönetmen Kim Moon Jeong tarafından uyarlaması ve Güney Koreli şarkıcı Mamamoo'nun Solar'ı tarafından gerçekleştirilmesi.
Şarkılar
[değiştir]
Eurovision Şarkı Yarışması
1976'da Norveç, Anne-Karine Strøm'ün seslendirdiği "Mata Hari" şarkısıyla katıldı.
2021'de Azerbaycan, Samira Efendi'nin seslendirdiği "Mata Hari" şarkısıyla katıldı.[60]
Belçikalı grup Telex (grup)'in 1982 tarihli Birds & Bees albümünün onuncu parçası Mata Hari'ye adanmıştır.
1995'te İsrailli şarkıcı Ofra Haza, "Mata Hari" adlı bir single yayınladı.[61]
2002'de Amerikalı şarkıcı-söz yazarı Warren Zevon, My Ride's Here albümündeki "Genius" şarkısında Mata Hari'ye atıfta bulundu.
2018'de Fransız nu-disco grubu L'Impératrice, aynı isimli bir şarkı içeren 'Matahari' adlı albümlerini yayınladı.[62]
2019'da İngiliz şarkıcı-söz yazarı Frank Turner, No Man's Land albümünde "Eye of the Day" adlı Mata Hari hakkında bir şarkı yayınladı.[63][64]
2020'de Hollandalı şarkıcı Kovacs, “Mata Hari” adlı bir single yayınladı.
Video oyunları
[değiştir]
Mata Hari, 2008 yılında piyasaya sürülen bir point and click video oyunudur. Oyunda I. Dünya Savaşı sırasında hayali bir casus macerasında Mata Hari'nin kendisini oynuyorsunuz.
Mata Hari, video oyunu Reverse:1999 (2023)'te anıldı. Bu oyun evreninde, insan değil, gizemli bir yaratık—succubus—olan gerçek dünyadaki karşılığının biyografisini ve kaderini paylaşıyor. Hayali kız kardeşi Anjo Nala olan Nala Hari (Anjo Nala), oynanabilir karakterlerden biridir.
Mata Hari, Margarete Gertrude Zelle olarak, 2001 JRPG Playstation 2 oyunu Shadow Hearts'ın oynanabilir karakterlerinden biridir.
Diğerleri
[değiştir]
1931'de Amerikalı safkan yarış atı Mata Hari doğdu. Spor dalında iki kez en iyi tay olarak şampiyonluk onurunu kazandı. 1943'te şampiyon Balladier'e hamile kaldığında, Spy Song'u dünyaya getirdi.
1977'de Bally Manufacturing, Mata Hari adını taşıyan elektromekanik bir flipper makinesi ve 1978'de katı hal versiyonunu piyasaya sürdü.[65][66]
Şubat 2016'da Hollanda Ulusal Balesi, Ted Brandsen'in koreografisi ve Tarik O'Regan'ın müziğiyle Mata Hari rolünde Anna Tsygankova'nın oynadığı iki perdelik Mata Hari adlı bir baleyi sergiledi.[67]
2017'de librettos Peter Peers ve besteci Matt Marks tarafından yazılan Mata Hari operası, New York'taki Prototype Festivalinde prömiyerini yaptı.[68] Ağustos 2018'de, Tina Mitchell'ın başrolü yeniden canlandırdığı West Edge Opera tarafından da üretildi.[69]
1940 tarihli Üç Palyaço'nun Nazi Almanya'sı parodisi You Nazty Spy! filminde, Mata Hari, Lorna Gray'in canlandırdığı "Mattie Herring" olarak parodileştirilir. Bir diğer II. Dünya Savaşı dönemi parodisi olan "Hatta Mari" (antropomorfik bir güvercin), onu Da